Ο ΧΡΟΝΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΗΣ ΤΟὙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ ( ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ ) - Τα σημεία των καιρών ( ΣΤ')

 

στ΄) Η αποστασία

Η αποστασία ως σημείο της έλευσης των εσχάτων αναφέρεται απ’ τον Απόστολο Παύλο στην Β΄ προς Θεσσαλονικείς: « Ὅτι ἐάν μή ἔλθη ἡ ἀποστασία πρῶτον καί ἀποκαλυφθῇ ὁ ἄνθρωπος τῆς ἀνομίας …» ( Β΄ Θεσσαλονικείς, 2,3 ).Η αποστασία αναφέρεται ως σημείο των καιρών μαζί με την έλευση του Αντιχρίστου.

Κατά τους Αγίους Ιωάννη τον Χρυσόστομο και Θεοφύλακτο Βουλγαρίας, όπως και κατά τον Θεοδώρητο Κύρου η αποστασία είναι ο ίδιος ο Αντίχριστος ( Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Β΄, Γ΄, P.G. 82, 664 Α, « Ἀποστασίαν αὐτόν ἐκάλεσε τόν Ἀντίχριστον, ἀπό τοῦ πράγματος αὐτῷ τοὔνομα τεθεικώς », καί Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, P.G. 83, 529 Β, Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλία Γ΄, Β΄, P.G. 62, 482 και Ε.Π.Ε. 23, σελ. 54, « Αὐτόν τόν ἀντίχριστον καλεῖ ἀποστασίαν ὡς πολλούς μέλλοντα ἀπολλύναι καί ἀφιστᾶν », Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εξήγησις εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, P.G. 124, 1340 C, « Ἐάν μή ἔλθη ἡ ἀποστασία, τουτέστιν ὁ ἀντίχριστος. Ἀποστασίαν γάρ αὐτόν ἐκάλεσεν, αὐτόχρημα τοῦτο ὄντα, ὡς πολλούς μέλλοντα ἀφιστᾶν, καί τούς ἐκλεκτούς εἰ δυνατόν » ).Ωστόσο οι Άγιοι Κύριλλος Ιεροσολύμων, Μάξιμος ο ομολογητής και Ιγνάτιος Μπριαντσιανίνωφ την διαχωρίζουν απ’ αυτόν. Την παρουσιάζουν να συνδέεται μεν αλλά να μην ταυτίζεται με αυτόν. Η αποστασία κατά κάποιον τρόπο θα οδηγήσει στον Αντίχριστο ( Βλ. Μαξίμου Ομολογητού, Περί των πραχθέντων εν Βιζύη, Ε.Π.Ε. Φιλοκαλία 15Γ, σελ. 26 « ὁρᾶτε μήπως, εἰρήνην προφασιζόμενοι, τήν ἀποστασίαν εὑρεθῶμεν νοσήσαντες καί κηρύττοντες, ἥν πρόδρομον εἶπεν ἔσεσθαι τῆς τοῦ Ἀντιχρίστου παρουσίας ὁ Θεῖος Ἀπόστολος », Ιγνατίου Μπριαντσιανίνωφ, Θαύματα και σημεία, σελ. 47-48, « Ο Αντίχριστος θα έλθη στον καιρό του· την εποχή που του καθωρίσθη. Θα προηγηθή μια γενική αποστασία. Το μέγιστο μέρος των ανθρώπων θα εγκαταλείψουν την χριστιανική πίστη. Η αποστασία θα είναι το προστάδιο. Θα προετοιμάση τόν κόσμο να δεχθή τον Αντίχριστο… Ο Αντίχριστος θα είναι απόλυτα ευθυγραμμισμένος με την γενική ηθική και πνευματική κατεύθυνση των ανθρώπων της εποχής του ». Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία παρόμοια άποψη εξέφρασε και ο Οικουμένιος. Βλ. Οικουμενίου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, P.G. 119,117: « Ἀποστασίαν αὐτόν λέγει τόν Ἀντίχριστον, ὡς ἀφιστᾶν μέλλοντα πολλούς ἀπό τοῦ Χριστοῦ, ἤ ἀποστασίαν αὐτήν τήν ἀπό Θεοῦ ἀναχώρησιν καί αὐτό τό πρᾶγμα » ).Και ο Αντίχριστος θα είναι προϊόν της αποστασίας, ή μάλλον η απόληξη αυτής ( Βλ. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις ΙΕ΄, Θ΄, P.G. 33, 881 και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 134, « Ἀπέστησαν οἱ πλεῖστοι τῶν ὀρθῶν λόγων καί ἔργων, καί μᾶλλον τό δοκεῖν αἱροῦνται ἤ τό εἶναι προαιροῦνται. Αὕτη τοίνυν ἐστίν ἡ ἀποστασία, καί μέλλει προσδοκᾶσθαι ὁ ἐχθρός ». Κατά τον Newman η αποστασία των Ισραηλιτών απ' την λατρεία του ενός Θεού οδήγησε στον Αντίοχο. Η αποστασία του Αρειανισμού οδήγησε στον Ιουλιανό τον Παραβάτη. Η εξάπλωση του Νεστοριανισμού και Ευτυχιανισμού στην Αίγυπτο και την Ανατολή οδήγησαν στην αίρεση του Μωάμεθ κυρίως σ' αυτές τις περιοχές. Και η αποστασία των εσχάτων θα οδηγήσει στον Αντίχριστο. Βλ. Νewman, The patristic idea of Antichrist, No 83 of Tracts for the times, by members of the University of Oxford, vol. v, 1838-40, London, 1840, σελ. 11-12 ).Η αποστασία θα εκφράζεται κατ’ αρχήν με μια γενικότερη έκπτωση των ηθών και με μια αύξηση της πονηρίας και εκμετάλλευσης. Η ηθική κατάσταση της κοινωνίας, όταν έλθει ο Αντίχριστος, θα είναι περίπου η ίδια με την αντίστοιχη κατάσταση του κόσμου πριν την καταστροφή του με τον κατακλυσμό αλλά και των Σοδόμων πριν την κατάκαυσή τους. Οι αμαρτωλοί θα είναι δοσμένοι στις παράνομες ηδονές και θα έχουν μια αίσθηση ότι όλα πάνε καλά και ότι τίποτε κακό δεν πρόκειται να συμβεί. Γι’ αυτό και ο Κύριος παρομοιάζει την εποχή των εσχάτων με την εποχή προ του κατακλυσμού και προ της καταστροφής των Σοδόμων: « Ὥσπερ δέ αἱ ἡμέραι τοῦ Νῶε, οὕτως ἔσται καί ἡ παρουσία τοῦ Υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου. Ὥσπερ γάρ ἦσαν ἐν ταῖς ἡμέραις ταῖς πρό τοῦ κατακλυσμοῦ τρώγοντες καί πίνοντες, γαμοῦντες καί ἐκγαμίζοντες, ἄχρι ἧς ἡμέρας εἰσῆλθε Νῶε εἰς τήν κιβωτόν, καί οὐκ ἔγνωσαν ἕως ἦλθεν ὁ κατακλυσμός καί ἦρεν ἅπαντας, οὕτως ἔσται καί ἡ παρουσία τοῦ Υἱοῦ τοῦ ἄνθρώπου » ( Μθ. 24,37 ) .Αλλά « ὁμοίως καί ὡς ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις Λώτ. Ἤσθιον, ἔπινον, ἠγόραζον, ἐπώλουν, ἐφύτευον, ὠκοδόμουν, ἧ δέ ἡμέρα ἐξῆλθεν Λώτ ἀπό Σοδόμων, ἔβρεχεν πῦρ καί θεῖον ἀπ’ οὐρανοῦ καί ἀπώλεσεν πάντας. Κατά τά αὐτά ἔσται ἧ ἡμέρα ὁ Υἱός τοῦ ἀνθρώπου ἀποκαλύπτεται » (Λκ. 17, 26-30) .Κάτι ανάλογο λέγει και ο Απόστολος Παύλος: « Ὅταν γάρ λέγωσι εἰρήνη και ασφάλεια, τότε αἰφνίδιος αὐτοῖς ἐφίσταται ὄλεθρος …» ( Α΄ Θεσσαλονικείς, 5,3 ).

Ο ιερός Χρυσόστομος λέγει πως όταν έλθει ο Αντίχριστος θα επιταθούν οι άνομες ηδονές σε όσους είναι παράνομοι και έχουν χάσει την ελπίδα της σωτηρίας τους. Τότε θα συμβαίνουν γαστριμαργίες, θορυβώδεις διασκεδάσεις και μέθες. Και, όπως, ακριβώς, όταν κατασκευαζόταν η κιβωτός, οι άνομοι δεν πίστευαν, αλλά, ενώ βρισκόταν ανάμεσά τους προαναγγέλοντας τα κακά που θα συμβούν, εκείνοι διασκέδαζαν, σα να μην επρόκειτο να συμβεί κανένα κακό, έτσι και στο τέλος των καιρών θα φανεί ο Αντίχριστος, μετά τον οποίο θα έλθει η συντέλεια, τα δεινά της και οι αφόρητες τιμωρίες. Αυτοί όμως καθώς θα διακατέχονται από τη μέθη της κακίας δεν θα καταλάβουν ούτε καν θα αισθανθούν τον φόβο όσων θα συμβούν, μέχρι αυτά να τους χτυπήσουν ( Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλία Γ΄, Β΄, P.G. 58, 704 και Ε.Π.Ε. 23, σελ 50-1, « Ἐντεῦθεν δείκνυσιν, ὅτι τοῦ ἀντιχρίστου ἐλθόντος, τά τῶν ἀτόπων ἡδονῶν ἐπιταθήσεται ἐν τοῖς παρανόμοις καί τῆς οἰκείας ἀπεγνωκόσι σωτηρίας. Τότε γαστριμαργίαι, κῶμοι τότε καί μέθαι. Διό καί μάλιστα ὑπόδειγμα τίθησιν ἀρμόζον τῷ πράγματι. Καθάπερ γάρ τῆς κιβωτοῦ γινομένης οὐκ ἐπίστευον, φησίν, ἀλλά προέκειτο μέν ἐν μέςῳ τά μέλλοντα προανακηρύττουσα κακά, ἐκείνοι δέ ὁρῶντες αὐτήν, ὡς οὐδενός ἐσομένου δεινοῦ, οὕτως ἐτρύφων. Οὕτω καί νῦν, φανεῖται μέν ὁ ἀντίχριστος, μεθ᾿ ὅν ἡ συντέλεια, καί αἱ κολάσεις αἱ ἐπί τῇ συντελεία, καί τιμωρίαι ἀφόρητοι. Οἱ δέ τῇ μέθῃ τῆς κακίας κατεχόμενοι οὐδέ αἰσθήσονται τοῦ φόβου τῶν ἐσομένων. Διό καί Παῦλος φησιν: « Ὥσπερ ἡ ὠδίν τῇ ἐν γαστρί ἐχούση », οὕτως αὐτοῖς παραστήσεται τά φοβερά ἐκεῖνα καί ἀνήκεστα » ).

Μια γενικότερη ηθική κατάπτωση προφητεύεται απ’ τον Απόστολο Παύλο και στη Β΄ προς Τιμόθεον: « Τοῦτο δέ γίνωσκε, ὅτι ἐν ἐσχάταις ἡμέραις ἐνστήσονται καιροί χαλεποί. Ἔσονται γάρ οἱ ἄνθρωποι φίλαυτοι, φιλάργυροι, ἀλαζόνες, ὑπερήφανοι, βλάσφημοι, γονεύσιν ἀπειθεῖς, ἀχάριστοι, ἀνόσιοι, ἄστοργοι, ἄσπονδοι, διάβολοι, ἀκρατεῖς, ἀνήμεροι, ἀφιλάγαθοι, προδόται, προπετεῖς, τετυφωμένοι, φιλήδονοι μᾶλλον ἤ φιλόθεοι, ἔχοντες μόρφωσιν εὐσεβείας, τήν δέ δύναμιν αὐτῆς ἠρνημένοι » ( Β Τιμ. 3,1-5. Πρβλ. και 4,3-5. Όπως επισημαίνει ο L. J. Lietaert Peerbolte, η έκφραση « ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις » στην Αγία Γραφή αναφέρεται στους έσχατους χρόνους, στον καιρό προ του τέλους, ενώ η έκφραση « ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ » αναφέρεται σε αυτό καθαυτό το τέλος, στην Παρουσία του Κυρίου. Βλ. L. J. Lietaert Peerbolte, The Antecedents of Antichrist, ο.π., σελ. 39-40 ).

Το δεύτερο σκέλος της αποστασίας θα είναι η αύξηση των αιρέσεων και η πρόοδος του αντιχριστιανισμού ( Βλ. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Θ΄, P.G. 33, 881, « Νῦν δέ ἐστιν ἡ ἀποστασία. Ἀπέστησαν γάρ οἱ ἄνθρωποι τῆς ὀρθῆς πίστεως. Καί οἱ μέν υἱοπατερίαν καταγγέλουσιν, οἱ δέ τόν Χριστόν ἐξ οὐκ ὄντων εἰς τό εἶναι παρενεχθέντα λέγειν τολμῶσι. Καί πρότερον μέν ἦσαν φανεροί οἱ αἱρετικοί, νῦν δέ πεπλήρωται ἡ Ἐκκλησία κεκρυμμένων αἱρετικῶν. Ἀπέστησαν γάρ οἱ ἄνθρωποι ἀπό τῆς ἀληθείας καί κνήθονται τήν ἀκοήν. Λόγος πιθανός; Καί πάντες ἀκούουσιν ἡδέως. Λόγος ἐπιστροφῆς; Καί πάντες ἀποστρέφονται. Ἀπέστησαν οἱ πλεῖστοι τῶν ὀρθῶν λόγων. Καί μᾶλλον τό κακόν αἱροῦνται, ἤ τό ἀγαθόν προαιροῦνται. Αὕτη τοίνυν ἐστίν ἡ ἀποστασία καί μέλλει προσδοκᾶσθαι ὁ ἐχθρός » ).Ωστόσο, τα χειρότερα θα έπονται. Κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, αν προ του Αντιχρίστου η αμαρτία θα έχει κορυφωθεί, επί της εποχής του Αντιχρίστου θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο, ώστε να υπακούσουν τότε όλοι οι άνθρωποι στον Αντίχριστο και να τον προσκυνήσουν ( Γρηγορίου του Παλαμά, Ομιλία Δ΄, Εις το ευαγγέλιον της Δευτέρας του Χριστού Παρουσίας, Ε.Π.Ε. 9, σελ. 118 «τήν κακίαν εἶδε πάλιν τῷ αὐτεξουσίῳ τῆς ἡμῶν προαιρέσεως ἐπί τοσοῦτον κορυφουμένην, μᾶλλον δέ τότε ἀρθησομένην θεάσεται, ὡς καί τῷ ἀντιχρίστω προσκυνῆσαι τούς ἀνθρώπους τηνικαῦτα καί ὑπακοῦσαι ». Βλ. και Ιγνατίου Μπριαντσιανίνωφ Επισκόπου Σταυρουπόλεως, Θαύματα και σημεία, ο.π., σελ. 47-48. Βλ., επίσης, και Άγιος Μάξιμος ο Γραικός, ο Φωτιστής των Ρώσων, Μετάφρασις-Επιμέλεια, Ι.Μ. Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους, Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, σελ. 154, Παραβολή περί του Αντιχρίστου, « διότι εκείνος ο κατηραμένος θα γεννηθή … που σημαίνει τον καιρό της αποστασίας… στους έσχατους καιρούς θα υπερπληθυνθή το σκοτάδι κάθε ανομίας και της ισμαηλιτικής απιστίας…Για την γέννηση και την εμφάνιση του Αντιχρίστου χαίρεται ο κόσμος. Τουτέστιν οι Εβραίοι που τον περιμένουν, και οι ισμαηλίται καί οι τάταροι καί όλοι οι όμοιοι με αυτούς άπιστοι άνθρωποι, οι ονομαζόμενοι κόσμος. Επειδή θα υπερπληθυνθή τότε κάθε αμαρτία και ανομία » ).

Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία συναντάμε τις ίδιες απόψεις. Ο συγγραφέας του « Περί Συντελείας » περιγράφει την ηθική κατάπτωση του κόσμου την εποχή των εσχάτων με τα πιο ζοφερά χρώματα: « Οι άνθρωποι θα έχουν αρπακτική διάθεση, θα αρπάζουν οικίες και αγρούς, και θα περιφρονούν το δίκαιο ( Περί Συντελείας, V, σελ. 277, « Μάθε, ἀγαπητέ, τῶν τότε ἀνθρώπων τήν πονηρίαν, πῶς καθαρπάζουσιν οἰκίας καί ἀγρούς, καί τό δίκαιον τοῦ δικαίου αἴροντες. Ὅταν γάρ ταῦτα γένηται, ἵνα ἴδης ὅτι τέλος ἐστίν » ).Αισθήματα φθόνου, μίσους καί έριδος θα κυριαρχούν στις σχέσεις τους και όλοι θα πορεύονται σύμφωνα με το θέλημά τους. Οι ποιμένες θα αμελούν το πλήρωμα και θα γίνουν σαν λύκοι. Οι ιερείς θα ασπαστούν το ψεύδος και οι μοναχοί θα ποθήσουν τις κοσμικές υποθέσεις. Ο λαός θα δείχνει προς τους ιερείς ανυπότακτη διάθεση. Οι πλούσιοι θα ενδυθούν την ασπλαχνία. Οι άρχοντες δεν θα βοηθούν τον πτωχό. Οι ισχυροί θα αποβάλουν τον οίκτο. Οι κριτές θα άρουν την δικαιοσύνη από το νομικό σύστημα και τυφλωμένοι από τα δώρα θα υποστηρίζουν την αδικία. Η γυναίκα θα παραδίδει τον άνδρα της σε θάνατο και ο άνδρας θα σύρει την γυναίκα του σε δικαστήριο. Κανείς δεν θα σέβεται την λευκότητα της κεφαλής του πρεσβυτέρου, και κανείς δεν θα λυπάται το κάλλος του νεωτέρου. Τότε θα εγερθούν ψευδοπροφήτες, ψευδαπόστολοι, γόητες, « φθοροποιοί », κακοποιοί, άνθρωποι που θα ψεύδονται ο ένας στον άλλο, μοιχοί, πόρνοι, άρπαγες, πλεονέκτες, επίορκοι, κατήγοροι των άλλων, άνθρωποι που θα μισούν ο ένας τον άλλο. Οι ναοί του Θεού θα γίνουν σαν οίκοι, και παντού θα γίνουν καταστροφές των Εκκλησιών. Οι Γραφές θα καταφρονηθούν και τα δαιμονικά άσματα θα τραγουδιούνται παντού. Πορνείες, μοιχείες και επιορκίες θα γεμίσουν την γη. Όλοι, ακόμη και αυτοί που θα φαίνονται να είναι Χριστιανοί, θα ακολουθούν με σφοδρότητα και προθυμία φαρμακείες, μαντείες και μαγείες ( Βλ. Περί Συντελείας, VΙ-VII. Σελ. 278, « Ταῦτα προϊστορήσαμεν ἵνα γνῶτε τήν επ᾿ ἐσχάτων γενησομένην ὀδύνην καί ταραχήν καί πάντων ἀνθρώπων τήν προς ‘[αλλήλους ἀναστροφήν καί φθόνον καί μῖσος καί ἔριν, τήν τῶν ποιμένων ἐπί τῶν προβάτων ἀμέλειαν καί τοῦ λαοῦ προς τούς ἱερεῖς ἀνυπότακτον διάθεσιν. Διό πάντες τῷ ἰδίῳ θελήματι ἐμπεριπατήσουσιν, καί τά τέκνα τοῖς γονεῦσιν ἐπιβαλοῦνται χεῖρας. Γυνή τόν ἴδιονἄνδρα παραδώσει εἰς θάνατον καί ἀνήρ τήν ἑαυτοῦ γυναῖκα ἐπί κριτήριον ἄξει ὡς ὑπεύθυνον, δεσπόται εἰς τούς ἰδίους δούλους ἀπάνθρωποι αὐθεντήσονται καί δοῦλοι προς τούς δεσπότας ἀνυπότακτον διάθεσιν περιβαλοῦνται. Πρεσβυτέρου πολιάν οὐδείς αἰδεσθήσεται καί νεωτέρου κάλλος οὐδείς οἰκτειρήσεται. Οἱ ναοί τοῦ Θεοῦ ὡς οἶκοι ἔσονται καί καταστροφαί τῶν ἐκκλησιῶν πανταχοῦ γενήσονται. Αἱ γραφαί καταφρονηθήσονται καί τοῦ ἐχθροῦ τά ἄσματα πανταχοῦ ἐξάσουσιν. Πορνεῖαι καί μοιχεῖαι καί ἐπιορκίαι [ τήν γῆν πληρώσουσιν. Φαρμακεῖαι ] καί ἐπαοιδίαι καί μαντεῖαι ὀπίσω τούτων σφοδρῶς καί προθύμως ἐξακολουθήσουσι καί καθ᾿ ὅλου ὑπό τῶν δοκούντων εἶναι χριστιανοί τότε ἐγερθήσονται ψευδοπροφῆται, ψευδΑπόστολοι, γόητες, ἄνθρωποι φθοροποιοί, κακοποιοί, ψευδόμενοι κατ᾿ ἀλλήλων, μοιχοί, πόρνοι, ἄρπαγες, πλεονέκται, ἐπίορκοι, κατάλαλοι [ ἀλλήλους μισοῦντες ]. … Οἱ ποιμένες ὡς λύκοι γενήσονται. [ Οἱ ἱερεῖς τό ψεῦδος ἀσπάσονται. ] Οἱ μοναχοί τά τοῦ κόσμου ποθήσουσιν. Οἱ πλούσιοι ἀσπλαχνίαν ἐνδύσονται. Οἱ ἄρχοντες πτωχῷ οὐ βοηθήσουσιν. Οἱ δυνάσται οἱκτιρμούς ἀποβαλοῦνται. Οἱ κριταί τό δίκαιον ἐκ τοῦ δικαίου ἀροῦσι καί τοῖς δώροις ἐκτυφλούμενοι ἀδικίαν ἐπισπάσονται » ).

Σύμφωνα με τον Αρέθα, ο Αντίχριστος θα γίνει εύκολα αποδεκτός από τους ανθρώπους εξ αιτίας της υπερβολικής ταραχής που θα υπάρχει από την πολλή κακία του κόσμου ( Βλ. Αρέθα, Ε.Α., ΧΙΙΙ, ΛΣΤ, σελ. 371 « Διά τό ὑπερβάλλον τοῦ κόσμου ἐκ κακίας πολυτάραχον εὐπαράδεκτος ὁ Ἀντίχριστος γένηται τοῖς ἀνθρώποις » ).Όπως, χαρακτηριστικά, γράφει ο ανώνυμος ερμηνευτής των σειρών σε σχόλιό του στην Α΄ Επιστολή του Ιωάννου, « ἐπί θύραις ἤδη τούτου τοῦ κόσμου τό τέλος, καί τεκμήριον τό τήν πονηρίαν πλεονᾶσαι » ( Catenae Graecorum Patrum in Novum Testamentum, vol. 8, Catena in epistulam Johannis, Oxford University Press, 1840, σελ. 117 ).

Στη σύγχρονη χριστιανική βιβλιογραφία συναντώνται ενδιαφέρουσες απόψεις πάνω στο ζήτημα της αποστασίας. Ήδη αναφέραμε πως η αποστασία ερμηνεύτηκε και ως μια απομάκρυνση απ’ τον Θεό που θα οδηγήσει στον Αντίχριστο. Στα πλαίσια αυτής της ερμηνείας η αποστασία κατανοείται ως η αποκάλυψη του μυστηρίου της ανομίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο της Β΄ προς Θεσσαλονικείς ο Παύλος διακρίνει ανάμεσα σε δύο περιόδους, σε δύο εποχές. Στην πρώτη εποχή ο διάβολος ενεργεί κεκαλυμμένα, « ἐν μυστηρίῳ ». Αυτή η περίοδος περιγράφεται με τα λόγια « τό γάρ μυστήριον ἤδη ἐνεργείται τῆς ἀνομίας » ( Β΄ Θεσσαλονικείς, 2,7. Βλ. σχετικά και Γρηγορίου Παλαμά, Ομιλία ΙΑ΄, Εις τον τίμιον και ζωοποιόν Σταυρόν, 3,Ε.Π.Ε. 9, σελ. 285-6: « Ὁ γάρ μέγας Παῦλος σαφέστερον ἡμᾶς διδάσκων, πῶς καί μήπω παραγενόμενος ἐν ἡμῖν ἐστιν ὁ Ἀντίχριστος, φησίν, ὅτι “ τό μυστήριον αὐτοῦ ἐνεργεῖται ἐν ἡμῖν ” » ).Στην δεύτερη περίοδο ο διάβολος θα ενεργεί φανερά. Αυτή η εποχή δηλώνεται με τα λόγια « καί τότε ἀποκαλυφθήσεται ὁ ἄνομος » ( Βλ. και Θεοδώρου Μοψουεστίας, Σχόλια εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, P.G. 66, 936 « Τό γάρ μυστήριον ἤδη ἐνεργεῖται, ἀντί τοῦ εἰ μή κατά τό σαφές ἤδη τήν ἀποστασίαν ἐργάζεται ὁ διάβολος ἀλλ’ οὖν γε ὡς μυστηρίω πλεῖστα καί νῦν διαπράττεται ». Σύμφωνα και με τους Glenn Holland και Hughes L. Kevin σ’ αυτήν την περικοπή της Β΄ προς Θεσσαλονικείς μυστικές δυνάμεις που ενεργούν στο παρόν ενώνονται και προσωποποιούνται σε μια κρίση στο εσχατολογικό μέλλον. Το μυστήριον της ανομίας καταλήγει στον άνομο, η αποστασία καταλήγει στον άνθρωπο της ανομίας. Βλ. σχετικά Hughes L. Kevin, Constructing Antichrist, Paul, Biblical Commentary, and the development of doctrine in the early Middle ages, Catholic University of American Press, 2005, σελ. 13 ).Η αποστασία είναι το ενδιάμεσο στάδιο στην μετάβαση απ’ την « εν μυστηρίω » ενέργεια της ανομίας στην αποκάλυψή της στο πρόσωπο του Αντιχρίστου.Σύγχρονοι Χριστιανοί συγγραφείς αναγνωρίζουν στην σημερινή αποκάλυψη της ανομίας την προετοιμασία της οδού του θηρίου· και την θεωρούν σημείο των καιρών. Έτσι, επισημαίνεται πως στην εποχή μας η ανομία, πράγματι, δεν κρύβεται αλλά διαφημίζεται. Σε επίπεδο ηθικής η ανομία έχει γίνει μεταφορικά και κυριολεκτικά νόμος. Ο καθένας προτρέπεται να κάνει ό,τι επιθυμεί χωρίς φραγμούς, ενοχές και αναστολές ( Βλ. σχετικά και R. De Haan, Signs of the end times, Michigan, Kregel Publications, 1996, ανατύπωση απ' την έκδοση του 1951, σελ. 108-124. Βλ. και C. S. Lewis, Χριστιανισμός απλώς, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1992, σελ.143 « Η κοινή γνώμη είναι λιγότερο εχθρική απέναντι στις παράνομες σχέσεις, ακόμη και απέναντι στην διαστροφή, τόσο ανεκτική που μόνο με την παγανιστική εποχή μπορούμε να τη συγκρίνουμε », Κόντογλου Φωτίου, Έρχομαι ταχύ, Ανθη μυστικά, Εκδόσεις Παπαδημητρίου, Ε΄ έκδοση, Αθήνα 2001, σελ. 142, « Ποτέ δεν το βλασφημούσαν – το όνομα του Θεού – όσο σήμερα, με τις πράξεις τους και με τα λόγια τους. Ποτέ δεν είχανε πέσει περισσότερο από σήμερα, στην ασωτεία, στην φιλαργυρία, στην ακολασία, στην αναισθησία, στην πόρωση », Μαντζαρίδη Γεωργίου, « Καί νῦν, ἀγαπητοί ὁ ἀντίχριστος ἐστιν », Σύναξη 29 ( 1989 ), σελ. 14, « Βέβαια, στις μέρες μας το έργο του αντιχρίστου παρουσιάζει μια αναμφισβήτητη έξαρση. Μια έξαρση που διαπιστώνεται σε όλες τις μορφές και τις περιοχές της ζωής ». Πολύ χαρακτηριστικά, δεικνύεται η διαφορά ανάμεσα στη σημερινή ηθική κατάσταση της ανθρωπότητας σε σχέση με την αντίστοιχη πριν ένα αιώνα, στην Χριστιανική ταινία « Time Changer ». Η ταινία έχει και εσχατολογικές αναφορές ).Σε νομικό επίπεδο, η νομιμοποίηση των εκτρώσεων, της πορνείας, της μοιχείας, της πορνογραφίας και της ομοφυλοφιλίας, όπως και η προώθηση της ευθανασίας, είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τάσης. Μιλάμε για υπέρβαση των ορίων όχι απλά της Χριστιανικής ηθικής αλλά και, γενικότερα, της ανθρώπινης ηθικής με βάση το κοινό περί καλού και δικαίου αίσθημα, την κατά συνείδησιν ηθική.Σε επίπεδο φιλοσοφίας, η αποστασία φαίνεται να έχει ξεκινήσει εδώ και αιώνες με την διατύπωση αντιχριστιανικών φιλοσοφιών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα « ο αντίχριστος » του Νίτσε (Για την αποστασία στη φιλοσοφική σκέψη βλέπε Hal Lindsay ( with C. C. Carlson ), Satan is alive and well on planet earth, zondervan, U.S.A. 1972, σελ. 84-98. Βλέπε και Seraphim Rose, “ Contemporary signs of the End of the World ”).

Σε επίπεδο πολιτικής κατά τον π. Seraphim Rose η ανομία εκφράστηκε, απ’ τη μια με τον Κομμουνισμό, ως πολιτική εξουσία που δίωξε τον Χριστιανισμό και απ’ την άλλη με τη δημιουργία μέσω του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών ενός παγκόσμιου φορέα πολιτικής εξουσίας απ’ την οποία φαίνεται να έχει εξοβελιστεί ο Χριστιανισμός. Ο π. Seraphim Rose αναφέρεται στο περίφημο παρεκκλήσι διαλογισμού των Ηνωμένων Εθνών, όπου έχει τοποθετηθεί μια μαύρη πέτρα, σαν είδωλο, που εκφράζει μια πολύ ασαφή αντίληψη πνευματικού και θρησκευτικού ενδιαφέροντος. Όπως επεσήμανε ήδη απ’ το 1981, ο κομμουνισμός ήταν καταδικασμένος να αποτύχει, ακριβώς, διότι αρνήθηκε την θρησκευτική ανάγκη του ανθρώπου. Η δυτική απόπειρα παγκοσμιοποίησης δεν κάνει το ίδιο σφάλμα. Επιχειρεί να δώσει μια πνευματική βάση στο όλο εγχείρημα, μια πνευματική βάση που είναι μη Χριστιανική. Και εδώ μπαίνει το ζήτημα του θρησκευτικού συγκρητισμού και της ισοπεδωτικής εξίσωσης όλων των θρησκευτικών παραδόσεων ( Σήμερα, έχουμε φτάσει στο σημείο να θεωρείται αυτονόητη η ισοτιμία όλων των θρησκευτικών παραδόσεων. Θεωρητικά, όμως, όχι πρακτικά. Στο επίπεδο της πίστης, όχι της ηθικής. Έτσι, πολλοί Ευρωπαίοι μιλούν για την ισοτιμία όλων των θρησκευτικών παραδόσεων. Κανείς δεν μιλά για ισοτιμία μεταξύ της πρακτικής της μονογαμίας και της αντίστοιχης πρακτικής της πολυγαμίας, που εφαρμόζεται π.χ. στον μουσουλμανικό κόσμο. Κανείς δεν υπερασπίζεται την πρακτική των ανθρωποθυσιών ή το δίκαιο της υποτίμησης της γυναίκας. Πολλοί, όμως, υπερασπίζονται την θρησκευτική πίστη απ’ την οποία αυτά εκπορεύονται. Αυτό μοιάζει, όπως και είναι, με ασυνέπεια και ανακολουθία. Ίσως, απλά, η καθιέρωση της ισοτιμίας όλων των θρησκευτικών πρακτικών να είναι, απλά, θέμα χρόνου. Αναφέραμε, ήδη, πως η απομάκρυνση της κοινωνίας από την Χριστιανική ηθική είναι αισθητή. Ωστόσο, δεν ξεπερνά κάποια όρια. Ίσως, πάλι, η θεωρητική κήρυξη της ισοτιμίας των ποικίλων θρησκευτικών παραδόσεων να είναι, απλά, σχήμα λόγου, μια υπερβολή. Ο χρόνος θα δείξει. Πάντως, δεν μπορείς να έχεις τα φρούτα του δένδρου, χωρίς να έχεις το δένδρο που βγάζει τα φρούτα. Δεν μπορείς να έχεις τους καρπούς του Χριστιανισμού χωρίς τον Χριστό ).Οι αρμόδιοι φορείς του Ο.Η.Ε. καλούν τους Ορθόδοξους Πατριάρχες να μιλήσουν, όπως, ακριβώς, καλούν και τους εκπροσώπους της Νέας Εποχής. Παράγοντες του Ο.Η.Ε. δηλώνουν οπαδοί της Νέας Εποχής, η οποία έχει σαφή αντιχριστιανική ιδεολογία. Και οι Νεοεποχίτες δεν κρύβουν την επιθυμία τους να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτά τα παγκόσμια κέντρα εξουσίας ( Νεοεποχίτικες ομάδες όπως το “ Lucis Trust ” ( ιδρύθηκε σαν Lucifer’ s trust - ίδρυμα του Εωσφόρου - και στη συνέχεια μετονομάστηκε για να μην αποτελεί στόχο, εδρεύει στο 866 United Nations Plaza, New York ) επιδιώκουν να αποκτήσουν οπαδούς σε υψηλά κλιμάκια. Ο Ρόμπερτ Μίλλερ, πρώην βοηθός Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών ήταν οπαδός της φιλοσοφίας της Άλις Μπέιλι, ιδρύτριας του “ Lucis Trust ”. Βλέπε σχετικά Δαμασκηνού Ιερομονάχου, « π. Σεραφείμ Ρόουζ, Η ζωή και τα έργα του », Τόμος Β΄, Εκδόσεις Μυριόβιβλος, Αθήνα 2006, σελ. 515-516. Ο James Beauseigneur στην τριλογία που αναφέραμε παραλλάσει λίγο τα ονόματα και περιγράφει την προσπάθεια επίδρασης του “ Lucis Trust ” στον Ο.Η.Ε.. Στο έργο του, παρουσιάζονται ο Γενικός γραμματέας Ρόμπερτ Μίλνερ και η Άλις Μπέρνλεϋ του Lucious Trust να προωθούν τον αποκρυφισμό σε ομάδες εξουσίας των Ηνωμένων Εθνών και να προετοιμάζουν την κυριαρχία του Αντιχρίστου).Πολλοί Χριστιανοί ερευνητές βλέπουν σε αυτό το σενάριο την επανεμφάνιση της απειλής μιας αποκρυφιστικής αυτοκρατορίας Ναζιστικού τύπου (Βλ. και Tex Marss, Το μυστηριώδες χάραγμα της Νέας εποχής», το Νεοεποχιτικό Σχέδιο της Παγκόσμιας κυριαρχίας, Εκδόσεις Στερέωμα, σελ. 116. 170 κ.α.. Ο Ναζισμός είχε αποκρυφιστική βάση που τον τελευταίο καιρό εξετάζεται όλο και περισσότερο. Τα παραληρήματα του Χίτλερ για την Αρία Φυλή βασίζονταν σε σχετικές αναφορές της Έλενας Μπλαβάτσκυ. Δυστυχώς, η σχέση αποκρυφισμού και Ναζισμού δεν έχει γίνει στην Ελλάδα αντικείμενο σοβαρής έρευνας. Η σχετική παραφιλολογία με τις υπερβολές της έχει « κάψει » αυτό το θέμα. Ο Τ.S. Eliot δήλωνε πως η προσπάθεια του Χίτλερ να προωθήσει έναν τευτονικό πολιτισμό « αν δεν ήταν τελείως μια προσπάθεια καταργήσεως του Χριστιανικού πολιτισμού, ήταν τουλάχιστον μια προσπάθεια ξεπεράσματός του… μια συνειδητή προσπάθεια παγανισμού. Σήμερα, τα δόγματα αυτού του μη χριστιανικού παγγερμανισμού μας φαίνονται γελοία.Σήμερα, φυσικά, εξακολουθεί η προσπάθεια του κομμουνισμού να προωθήσει ένα είδος πανανθρώπινης θρησκείας…» ( Τ. S. Eliot, Η ιδέα μιας χριστιανικής κοινωνίας, Μετάφραση Λένας Παπαθεμελή, Πρόλογος Δαμασκηνού Παπανδρέου, Μητροπολίτου Ελβετίας, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 135-136 ).Επίσης, υπάρχει και η τάση για αποχριστιανικοποίηση των εθνικών πολιτικών κυβερνήσεων ( Αυτή η τάση είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα. Ήδη το 1840 ο Νewman έγραφε πως η κρατική εξουσία στην Ευρώπη μόλις και μετά βίας, με τις μεγαλύτερες προσπάθειες κρατούσε το πνεύμα του Αντιχρίστου που προσπαθούσε να έρθει στα πράγματα, να επιβληθεί. Και εντόπιζε την αποστασία στην περιθωριοποίηση της θρησκείας, τον διαχωρισμό έθνους και θρησκείας και την προσπάθεια για αποδυνάμωση της Εκκλησίας και απομάκρυνσής της απ' τις δημόσιες υποθέσεις, προσπάθεια που εκφραζόταν κυρίως με την επιχειρούμενη τότε κατάργηση του όρκου αλλά και την κατάργηση της θρησκευτικής εκπαίδευσης που επιτυγχανόταν με την διδασκαλία όλων των ειδών Θρησκείας σαν να είναι το ίδιο. Επίσης, εντόπιζε την αποστασία στη θεμελίωση της ηθικής διδασκαλίας όχι στην Θρησκεία αλλά σε κοινωνικούς κανόνες που υπαγορεύονται από αρχές πρακτικής χρησιμότητας και την προσπάθεια να γίνει η αποτελεσματικότητα και όχι η αλήθεια το μέτρο και ο κανόνας της πολιτείας και των νόμων. Και κατέληγε: « Surely there is at this day a confederacy of evil, marshalling its hosts from all parts of the world, organizing itself, taking its measures, enclosing the church of Christ as in a net, and preparing the way for a general apostasy from it. Whether this very apostasy is to give birth to Antichrist, or whether he is still to be delayed, we cannot know. But at any rate, this apostasy, and all its tokens, and instruments, are of the Evil one and savour of Death. Far be it from any of us, to be of those simple ones, who are taken in that snare, that is circling around us. Far be it from us to be seduced with the fair promises in which Satan is sure to hit his poison. …Shall we Christians, sons of God, brethren of Chrisτ, heirs of glory, shall we allow ourselves to have lot or part on this matter? Shall we, even with our little finger, help on the Mystery of Iniquity? ». Βλ. Νewman, The patristic idea of Antichrist, ο.π., σελ. 6-7 και 12-13) , με την προοπτική όλες οι κυβερνήσεις να ενωθούν σε μια νέα πολιτική οντότητα με μια νέα πνευματική και θρησκευτική ταυτότητα. Η μαγεία, σε μερικές περιπτώσεις ακόμη και ο Σατανισμός, νομιμοποιήθηκαν. Βέβαια, ο αποχριστιανισμός και η θρησκευτική ουδετερότητα, βαθμιαία, νομοτελειακά και αναπόφευκτα οδηγούν στον αντιχριστιανισμό. Όπως, ακριβώς, το μηδέν αποτελεί το ενδιάμεσο στάδιο για την μετάβαση απ’ το θετικό στο αρνητικό πρόσημο ( Η φύση απεχθάνεται το κενό. Κάτι θα καλύψει αυτό το κενό που δημιουργήθηκε απ’ την απομάκρυνση του Χριστιανισμού απ’ τις Χριστιανικές κοινωνίες. Και αυτό δεν θα είναι κάτι καλό. Και για να μνημονεύσουμε τον Bob Dylan “ you ‘ve got to serve somebody. It might be the devil or it might be the Lord, but you ‘ve got to serve somebody ”. Bλ. και Νewman, The patristic idea of Antichrist, ο.π., σελ. 53. O Νewman βλέπει αρχικά μια ανοχή σε όλες τις περίεργες αιρέσεις και σέκτες, στον αθεϊσμό και τον Μουσουλμανισμό και στη συνέχεια μια ενεργητική δίωξη της αλήθειας του Χριστιανισμού ).

Στο επίπεδο της Θρησκείας η « αποστασία » εκφράζεται με την επίσημη εμφάνιση του Σατανισμού και της Μαγείας, την αθεΐα, την εισβολή των ανατολικών ειδωλολατρικών θρησκειών στο Δυτικό κόσμο, τον θρησκευτικό συγκρητισμό και την αναγέννηση χιλιαστικών αντιλήψεων (Βλ. Νewman, The patristic idea of Antichrist, ο.π., σελ. 21-23. Σχετικά με τον θρησκευτικό συγκρητισμό βλ. Soloviev Vladimir, War, progress, and the end of history, including a short story of the Antichrist, three discussions,ο.π., σελ. 133. O Soloviev επισημαίνει πως υπάρχει καλή ειρήνη και κακή ειρήνη. Και αντίστοιχα καλός πόλεμος και κακός πόλεμος. Ο Χριστός φέρνει διαίρεση και έχθρα μεταξύ καλού και κακού. Φέρνει διάκριση μεταξύ αληθείας και ψεύδους. Ο διάβολος λατρεύει να αναμιγνύει και να συνενώνει εξωτερικά, πράγματα που εσωτερικά βρίσκονται σε αντίθεση μεταξύ τους. “ There is also the bad peace, the peace of the world which endeavours to blend or to unite together externally elements which internally are at war with one another ”, σημειώνει. Ο Soloviev οραματιζόταν μια ένωση των χριστιανικών δογμάτων « εν αληθεία ». Στην μικρή ιστορία για τον Αντίχριστο ο οικουμενισμός του Soloviev αντιπαρατίθεται στον οικουμενισμό του Αντιχρίστου, που είναι ένωση « εν τη πλάνη », ένωση κάτω απ’ τον Αντίχριστο. Τελικά, ο Αντίχριστος, ενώ λύνει όλα τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα του κόσμου, αποτυγχάνει να επιτύχει τον οικουμενισμό στο επίπεδο της Θρησκείας. Βλ. σχετικά και Valliere Paul, Modern Russian Theology, Bukharev, Soloviev, Bulgakov, T & T Clark Ltd, Scotland, 2000, σελ. 217-221. Δεν είναι άσκοπο να σημειωθεί πως ο Newman θεωρούσε ως ένδειξη αποστασίας την προσπάθεια να γίνουν οι αριθμοί και όχι η αλήθεια το κριτήριο για το αν θα κρατήσουμε αυτό ή το άλλο δόγμα αλλά και την προσπάθεια να δοθούν 100 ερμηνείες στην Αγία Γραφή, όλες το ίδιο καλές, προσπάθεια που στην ουσία καταργεί τελικά το μήνυμα και την αξιοπιστία της. Βλ. Νewman, The patristic idea of Antichrist, ο.π., σελ. 12-13. Ο Hal Lindsay επισημαίνει και την ευρύτατη εξάπλωση της αστρολογίας σαν υποκατάστατου της Χριστιανικής πίστης. Αναφέρει και μια στατιστική έρευνα σύμφωνα με την οποία στο Παρίσι – το 1970 – αντιστοιχούσε ένας τσαρλατάνος για κάθε 120 γάλλους, ένας γιατρός για κάθει 514 και ένας Ιερέας για κάθε 5000. Και σημειώνει με κάποια ειρωνία. « Αν θες κάποιον να σου πει την τύχη σου πήγαινε στο Παρίσι. Αν, πάλι, ψάχνεις για ιερέα ή γιατρό, μάλλον η Γαλλία δεν είναι το κατάλληλο μέρος για σένα » (Hal Lindsay, The late great planet earth, ο.π., σελ. 16 ).

Στο επίπεδο των πνευματικών φαινομένων και ενεργειών, αναφέρονται ως έκφραση της αποστασίας, η έρευνα και ενασχόληση με κάθε είδος αποκρυφιστικής και παραφυσικής ( Για τα πνευματικά φαινόμενα που προέρχονται από τον Σατανά καλό θα είναι να προτιμάται η χρήση της λέξης παραφυσικός ( παραφυσικά φαινόμενα, παραφυσική δραστηριότητα κ.ο.κ. ). Για τα πνευματικά φαινόμενα που προέρχονται από τον Θεό καλό θα είναι να προτιμάται η χρήση της λέξης υπερφυσικός ( υπερφυσικά φαινόμενα κ.ο.κ.). Η χρήση της πρόθεσης « παρά » συχνά δηλώνει την έννοια της διαστρέβλωσης, ενώ η χρήση της πρόθεσης « υπέρ » δηλώνει την έννοια της υπεροχής, του ανώτερου) , δραστηριότητας, ( τηλεπάθεια, υπνωτισμός, ψευδοπροφητείες, εμφανίσεις U.F.O. ) και το κίνημα της χαρισματικής αναζωπύρωσης ( Βλ. Seraphim Rose, “ Contemporary signs of the End of the World ”. Ειδικά για το φαινόμενο των U.F.O. ως σημείου των καιρών βλ. του ιδίου, « Η Ορθοδοξία και η θρησκεία του μέλλοντος, Εκδόσεις Εγρήγορση, Ά Έκδοση,Αθήνα 2000, σελ. 153-157. Γενικά, οι θεάσεις U.F.O. μπορεί να είναι οφθαλμαπάτη, ανθρώπινη απάτη ή δαιμονική απάτη. Στην τελευταία περίπτωση ανήκουν πολλά περιστατικά εμφάνισης U.F.O. ή εξωγήινων. Γι’ αυτό και η ουφολογία εντάσσεται στην κατηγορία των παραφυσικών φαινομένων.)

Οι Φώτης Κόντογλου και Seraphim Rose εντοπίζουν την αποστασία και στο επίπεδο της τέχνης. Ο Seraphim Rose αναφέρει τη μοντέρνα τέχνη ως σημείο των καιρών στα πλαίσια της ανάλυσής του πάνω στην αποκάλυψη του μυστηρίου της ανομίας. Η λέξη «ανομία », σημαίνει απουσία, άρνηση και κατάργηση του νόμου. Και η σύγχρονη τέχνη καταργεί στην πράξη κάθε καλλιτεχνικό κανόνα και νόμο που εφήρμοζαν οι καλλιτέχνες μέχρι σήμερα. Ως παράδειγμα αναφέρει τον Τζακ Πόλοκ, ο οποίος, απλά, έπαιρνε και έριχνε μπογιά πάνω σε ένα καμβά. Συχνά, το αποτέλεσμα ήταν ευχάριστο, με όμορφα χρώματα και σχήματα αλλά αυτό το πράγμα δεν μπορεί να θεωρηθεί τέχνη. Τουλάχιστον, σύμφωνα με τους κανόνες που εφήρμοζαν οι ζωγράφοι αιώνες τώρα. Κάτι παρόμοιο ισχύει και στη μουσική και σ’ όλες τις τέχνες (Βλ. Seraphim Rose, “ Contemporary sings of the end of the World ”. Για την αποστασία στον κινηματογράφο, την μουσική και, γενικότερα, την διασκέδαση βλ. Hal Lindsay ( with C.C.Carlson ), Satan is alive and well on planet earth, zondervan, U.S.A., 1972 σελ. 98-114).

Ο Φώτης Κόντογλου θεωρούσε και αυτός την μοντέρνα τέχνη ως σημείο των καιρών. Την παραλλήλιζε με το καπνό που βγήκε απ’ το φρέαρ της αβύσσου κατά το 9,2 της Αποκάλυψης. Έγραφε χαρακτηριστικά: « Ω! Η αφηρημένη τέχνη! Αληθινό φόβητρο που έχει τρομοκρατήσει τον κόσμο. Σημείο αινιγματικό της Αποκαλύψεως. Η τέχνη αυτή, αν την πούμε τέχνη, ενώ στ’ αλήθεια είναι η κατάργηση της τέχνης, η “ αφηρημένη ” λοιπόν τέχνη βγήκε από την απιστία της εποχής μας. Για τους περισσότερους σημερινούς ανθρώπους ο κόσμος είναι ένα πράγμα χωρίς σκοπό και έννοια, ένα χάος τυφλό. Κι η τέχνη, λοιπόν, που καθρεφτίζει αυτή την αντίληψη, τί θα είναι άλλο από άμορφα και σκοτεινά νεφελώματα; … Τα έργα της είναι μηδενιστικά, φανερώνοντας την διάλυση που έχει πάθει ο εσωτερικός άνθρωπος. Γι’ αυτό είναι φριχτά, επειδή πάντα φριχτή είναι η αρρώστια, και περισσότερο και από την σωματική, η πνευματική αρρώστεια… Τούτη η παγκόσμια τρέλα φανερώνεται σε όλες τις τέχνες, στη λογοτεχνία, στην μουσική, στη ζωγραφική, στη γλυπτική, στην οικοδομική και άπλωσε τη ζοφερή και τυραννική της εξουσία σ’ όλη την οικουμένη. Η αυθαιρεσία κι η έλλειψη κάθε σεβασμού στον άνθρωπο κυριαρχήσανε σαν παγκόσμια συνθήματα. Θανατερό φαρμάκι φαρμάκωσε την ανθρωπότητα. Ποιος θα την γλιτώσει; “ Καί ἤνοιξε το φρέαρ τῆς ἀβύσσου, και ἀνέβη καπνός ἐκ τοῦ φρέατος ὡς καπνός καμίνου καιομένης ” » ( Κόντογλου Φωτίου, « Το φρέαρ της αβύσσου, Σκέψεις για την αφηρημένη τέχνη », στο « Ευλογημένο καταφύγιο», Εκδόσεις Ακρίτας, Σειρά Ξένη και Ελληνική Λογοτεχνία, αρ.9, Αθήνα 2000, σελ. 223-9 με αναφορά στο Απ. 9,2. Εμείς συμφωνούμε, απόλυτα, με τον Κόντογλου. Ποτέ στο παρελθόν η τέχνη δεν είχε ξεπέσει τόσο. Κάθε μορφή τέχνης. Τόσο στην θεματολογία όσο και στην τεχνοτροπία της, δύο πράγματα που κατά τον Κόντογλου συνδέονται μεταξύ τους. Όχι, ότι όλα τα έργα της μοντέρνας τέχνης είναι άχρηστα. Εξαιρέσεις υπάρχουν. Ο κανόνας, όμως, δυστυχώς, είναι θλιβερός. Άλλωστε, δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει ο καθένας την αλήθεια των ισχυρισμών του. Στο πεδίο της ζωγραφικής λ.χ.. Αρκεί να πάρει όλους τους τόμους της εγκυκλοπαίδειας της τέχνης της Εκδοτικής Αθηνών και να τους ξεφυλλίσει. Η επί το χείρον αλλαγή τόσο στην θεματολογία όσο και στην τεχνοτροπία κατά τους δύο τελευταίους αιώνες, κυρίως κατά τον εικοστό αιώνα είναι τρομακτική. Στη λογοτεχνία· ας διαβάσει κάποιος Ντίκενς και ας διαβάσει και Φίλιπ Ροθ. Στο θέατρο· ας διαβάσει κάποιος Σαίξπηρ και ας διαβάσει και Πίντερ. Στη μουσική· ας ακούσει Μότζαρτ και ας ακούσει και trush metal κ.ο.κ.. Αλλά και στο χώρο της ημέτερης Νεοελληνικής λογοτεχνίας μήπως και ο ακαδημαϊκός Σπυρίδων Μελάς δεν έγραφε για τον ευτελισμό της λογοτεχνίας από το 50 και μετά; Και πράγματι. Πού είναι ο Παπαδιαμάντης της εποχής μας; Και πού ο Μακρυγιάννης; )

Ολόκληρη τη Διατριβή θα τη βρείτε εδώ